Behalve de Saxhaven had Hulst nog een tweede verbinding met de Schelde, de Lieve. Deze waterweg werd vooral gebruikt voor de aanvoer van turf uit de moeren ten oosten van de stad. Bovendien was er dan nog het in 1315 gegraven kanaal dat de stad via Stekene met Gent verbond, de Gentse Vaart.

Aangezien al deze vaarwegen samen kwamen bij Hulst en praktisch al het goederenvervoer in die tijd over water ging in verband met de slechte kwaliteit van de landwegen moet het in de oude haven behoorlijk druk geweest zijn. Maar we moeten ons daarbij van de afmetingen en dus het laadvermogen van de gebruikte vaartuigen niet al te veel voorstellen.

In 1413 kregen de Hulstenaren van Philips de Goede toestemming om hun stad van vestingwerken te voorzien, maar het zou tot 1470 duren voor die volledig gerealiseerd waren. Deze omwalling, voorzien van 4 poorten, kwam extra goed van pas omdat de stad regelmatig te maken had met aanvallen van de Gentenaars, die in hun conflicten met de graaf de Vier Ambachten plachten te brandschatten.

Toen in 1491 een Gentse legerbende Hulst weer eens bezet had, herhaalde zich daar op 8 oktober de bekende list met het paard van Troje. In enkele schepen, geladen met levensmiddelen en krijgsbehoeften voor het garnizoen, waren door de omgekochte schippers een vijftigtal Bourgondische soldaten verborgen en zo de stad ingesmokkeld. Deze slaagden er 's nachts vrij gemakkelijk in om met de hulp van een aantal poorters de bezetters te overmeesteren.

Ondanks deze voor de stad gelukkige afloop zag men wel in dat de ingang van de haven feitelijk een zwakke schakel in de vestingwerken was. Daarom besloot men in 1506 op die plaats de "Bollewerckpoort" te bouwen. Het werd een "swaer ende konstrijck" gebouw, dat via twee ophaalbruggen het landverkeer uit het noorden en het westen toegang tot de stad verleende, terwijl de schepen onderlangs de haven konden binnen varen.

Erg lang heeft deze dubbele poort geen dienst gedaan, want in 1596 werd ze samen met een groot deel van stad tijdens het beleg door Albertus van Oostenrijk zwaar beschadigd. En bij de aanleg van de nieuwe vesting door de Spanjaarden - rond 1620 - werden de resten onder de opgeworpen wallen bedolven.

De haven in de stad zelf was ondertussen al door verzanding buiten gebruik geraakt. Ten koste van veel geld en moeite slaagde men er een tijdlang in een haven buiten de stad te laten functioneren tot uiteindelijk door het verloren gaan van de verbinding met de Honte Hulst als havenstad ophield te bestaan. Wel bleven er een aantal herinneringen aan die tijd aanwezig, zoals de ruine van de Bollewerckpoort en namen als Bierkaaistraat, Vismarkt en Overdamstraat.

In het kader van de stadsvernieuwing werden een paar jaar geleden plannen ontwikkeld om dat toch enigszins verpauperde stadsdeel te slopen, aangepaste nieuwbouw te realiseren en als het kon de haven min of meer in ere te herstellen.

Dit betekende de kans - en de verplichting – archeologisch onderzoek te doen naar de eventuele resten van de voormalige haven, maar ook naar de vroegere bewoning op  beide oevers. Al met al werd  in de zomer van 2011 een grootscheepse opgraving uitgevoerd. Beroepsarcheologen, geholpen door vrijwilligers van de Werkgroep Archeologie Hulst, waren maandenlang in de weer om soms onder bijzonder moeilijke omstandigheden de geschiedenis van dit belangrijke gedeelte van de stad aan het daglicht te brengen.

Uit de talrijke gevonden beer- en waterputten, maar vooral uit de bedding van de in de 17e eeuw gedempte havengeul werd een enorme hoeveelheid archeologisch materiaal geborgen. De inhoud van zo’n kleine duizend vondstzakken werd door de vrijwilligers van beer- en modderresten ontdaan, gedroogd, gesorteerd en gefotografeerd. Bovendien werden alle gegevens ervan ook nog in een database ondergebracht. Een aantal voorwerpen werd gerestaureerd en tijdelijk ondergebracht in het museum van de OHK De Vier Ambachten voor een tentoonstelling met als toepasselijke titel “Graven in de Haven”. Daarna gaan de vondsten hoogstwaarschijnlijk naar het depot van het SCEZ  te Middelburg.

Mark Zwartelé, Werkgroep Archeologie Hulst

Jacob de Hont, een kroniekschrijver uit de tijd van de  Vlaamse graaf Boudewijn IV (988 - 1036) noemde Hulst samen met Axel, Biervliet, Grevelingen, Duinkerken, Nieuwpoort. en Oostende reeds als een van de zeven havens van Vlaanderen.

Het vaarwater waar Hulst zijn naam als havenstad aan te danken had betrof de zg. Saxhaven of Saxiportus, een oorspronkelijk open verbinding met de Honte of Westerschelde. Deze stond dus onder invloed van de eb- en vloedwerking, wat de bruikbaarheid voor de scheepvaart wel nadelig beinvloedde. De bouw van een sluis of rabat ten noordwesten van de stad bracht daar later aanzienlijke verbetering in.

Bij de foto's:

1. Dampierrekaart uit 1304

2. Plattegrond van Hulst (van Deventer).

3. Hier lag de Middeleeuwse haven; links de Bierkaai.

4. De houten beschoeiing aan de kant van de Overdamstraat.

5. De originele Middeleeuwse kademuur aan de Bierkaai.

6. De nieuwe toegang tot de haven met Bollewerckpoort.

7. De te nieuwe haven.